Przypis nr 1123

Cerkiew św. Teodora Stratelatesa nad Ruczajem – początki świątyni, dedykowanej św. Teodorowi Stratelatesowi († ok. 319 r.), wzniesionej na targowej stronie, toną w mroku dziejów. Najwcześniejszą wzmiankę na temat tego obiektu odnajdujemy w naszym źródle w opisie pożaru, który w 1329/1330 r. rozgorzał w Płotnikach, a następnie rozprzestrzenił się na znaczne połacie miasta. Przybytek ten musiał powstać znacznie wcześniej. Dość wspomnieć, że jego patron użyczył swego miana Ruczajowi Fiodorowskiemu (vide: przypis 63). Zachowaną do naszych dni murowaną cerkiew, poświęconą męczennikowi Teodorowi, ufundował w 1360 r. – jak informuje nas autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji – Symeon Andriejewicz wraz ze swoją pobożną matką Natalią. Prace budowlane ukończono już w następnym roku. Wspomniana kobieta musiała być majętną i wpływową osobą. Jeśli wierzyć lokalnym przekazom, nakazała wznieść jeszcze kilka innych obiektów, m.in. przybytek, dedykowany św. Andrzejowi Jurodiwemu, pod Nowogrodem Wielkim oraz cerkiew św. Mikołaja w Starej Russie. Omawiany obiekt pełnił początkowo szczególną rolę: w trakcie badań archeologicznych, przeprowadzonych na jego terenie, odkryto tuż przy południowej ścianie cerkwi niewielkie pomieszczenie, które miało najprawdopodobniej służyć jej fundatorom za grobowiec: w jego wnętrzu odnaleziono nawet fragmenty kamiennych sarkofagów w kształcie łodzi, pochodzących z XIV w. Wnętrze obiektu zdobią malowidła naścienne, wykonane w szóstej lub siódmej dekadzie XIV w. Za terminus ante quem ich powstania uznaje się rok AM 6886 (AD 1378), gdyż datę tę możemy odczytać na jednym z graffiti, wyrytych na powierzchni polichromii. Nie można wykluczyć, iż malowidła te są dziełem artystów, wywodzących się z terytorium cesarstwa bizantyńskiego. Niekiedy przypuszcza się, że sporządzili je ci sami twórcy, którzy wykonali polichromię świątyni Zaśnięcia Bogurodzicy na Wołotowym Polu. Być może, jeden z nich w przeszłości był członkiem warsztatu samego Teofanesa Greka († ok. 1410 r.), Bizantyńczyka z pochodzenia, aktywnego w Nowogrodzie Wielkim w latach 70. i 80. XIV w., autora unikalnych fresków w pobliskiej cerkwi Przemienienia Pańskiego przy ulicy Eliasza. Empora w omawianym zabytku służyła w XIV–XV w. jako swego rodzaju sala szkolna, w której uczono czytania i pisania przyszłych duchownych i urzędników. Pozostawili oni po sobie ślad w postaci wydrapanych na murach graffiti: kaligraficznych liter, krótkich napisów czy fraz z popularnych w tamtym czasie piosenek. W 1697–1698 r. cerkiew została odremontowana, a także powiększona o obszerny narteks, zwieńczony od zachodu wysoką, murowaną dzwonnicą. Kolejną przebudowę świątynia przeszła w XIX w. Obecnie jest filią Państwowego Muzeum Historycznego w Nowogrodzie Wielkim.