Przypis nr 1124

Cerkiew Przemienienia Pańskiego przy ulicy Eliasza – nie wiadomo, kiedy przy główniej ulicy końca sławieńskiego (Eliasza) została wzniesiona najstarsza, najprawdopodobniej drewniana świątynia Przemienienia Pańskiego. Badacze dość zgodnie przyjmują, że musiała już ona istnieć w drugiej połowie XII w. Uformowana w wiekach późniejszych, miejscowa tradycja łączyła ją bowiem z cudowną ikoną Bogurodzicy Znaku, która miała uchronić Nowogród Wielki przed atakiem zjednoczonych wojsk ruskich w 1170 r. Wzmianek o tym artefakcie, jak i o przybytku, w którym był on przechowywany, nie odnajdziemy jednak na kartach Latopisu nowogrodzkiego pierwszego starszej redakcji, spisywanego od połowy XIII w. Najstarsza informacja na temat interesującego nas tu obiektu, przekazana przez autora wspomnianego źródła, odnosi się dopiero do 1329/1330 r. Zabudowania przy ulicy Eliasza zostały wówczas doszczętnie zniszczone przez pożar, zaś jedną ze świątyń, które padły ofiarą żywiołu, była cerkiew dedykowana Zbawicielowi. Zachowany do naszych dni murowany przybytek Przemienienia Pańskiego wzniesiono w 1374 r. Jego uroczystej konsekracji dokonał arcybiskup nowogrodzki Aleksy w asyście duchownych z soboru katedralnego Sofii – Mądrości Bożej, a także przełożonych okolicznych monasterów. Cerkiew Przemienienia Pańskiego zajmuje wyjątkowe miejsce w dziejach sztuki średniowiecznego Nowogrodu Wielkiego przede wszystkim ze względu na zgoła unikalne malowidła naścienne, zdobiące jej wnętrze. Jak zaświadcza autor Latopisu nowogrodzkiego trzeciego, ukończono je w roku 1378, dzięki staraniom mieszkańców ulicy Eliasza oraz pobożnego – i zapewne dość majętnego – bojara nowogrodzkiego Wasyla Daniłowicza Maszkowa, członka jednej z najbardziej wpływowych rodzin w mieście nad Wołchowem w XIV w. Dość wspomnieć, że zarówno ojciec fundatora, jak i jego dwaj bracia (Fiodor i Michał) piastowali urząd posadnika. Twórcą malowideł był – jak czytamy na kartach wzmiankowanego wyżej źródła – mistrz Teofanes Grek. Historycy sztuki zgodnie uważają go, obok Andrzeja Rublowa († 1428 r.), za jednego z najwybitniejszych artystów, jakich u schyłku średniowiecza wydał wschodniochrześcijański krąg cywilizacyjny. Wspomniany twórca wywodził się, jak pozwala stwierdzić nadany mu przez mieszkańców Rusi przydomek, z Bizancjum. Przed przybyciem do Nowogrodu Wielkiego w latach 70. XIV w., miał on ozdobić malowidłami kilka świątyń w Konstantynopolu, Chalcedonie, Galacie oraz w krymskiej Kaffie. Malowidła naścienne Teofanesa Greka nie zachowały się do naszych czasów w postaci całościowej. Część z nich została zniszczona w XVII–XIX w., pozostałe zaś ukryto pod tynkiem. Niektóre z nich wydobyto ponownie na światło dzienne w 1910–1912 r. Obecnie obiekt jest filią Państwowego Muzeum Historycznego w Nowogrodzie Wielkim.