Przypis nr 1107

Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Monasterze Dziesięcinnym – pierwszą wzmiankę na temat tego przybytku, usytuowanego w końcu ludyńskim, przy zachowanej do naszych czasów ulicy Pruskiej, od zachodu zaś przylegającego do linii wałów miejskich, odnajdujemy na kartach naszego źródła w narracji na temat wydarzeń z 1327/1328 r. Arcybiskup Mojżesz miał wówczas ufundować cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Monasterze Dziesięcinnym. Niektórzy badacze skłonni są przypuszczać, iż wspomniana wspólnota istniała już wcześniej. W Latopisie Abramki, kompilacji historiograficznej, spisanej pod koniec XV w. na podstawie starszych przekazów nowogrodzkich, czytamy o tym, iż Monaster Dziesięcinny został założony w 998 r. przez Joachima Korsunianina, tradycyjnie uznawanego za pierwszego biskupa grodu nad Wołchowem. Przybytek ten jest również pośrednio wspominany w Opowieści o bitwie Nowogrodzian z Suzdalcami, datowanej na połowę XIV w. Podczas oblężenia grodu nad Wołchowem przez sprzymierzone wojska kilku książąt ruskich, dowodzone przez Mścisława, syna Andrzeja Bogolubskiego, w lutym 1170 r. arcybiskup Eliasz-Jan II zabrał z cerkwi Przemienienia Pańskiego przy ulicy Eliasza ikonę Bogurodzicy Znaku i zwyczajem bizantyńskim obnosił ją w uroczystej procesji po wałach. Kiedy pochód dotarł do miejsca, w którym – jak stwierdza autor utworu – obecnie znajduje się monaster świętej Bogurodzicy na Dziesięcinie, wizerunek w nadnaturalny sposób poraził oblegających. O tym, że Monaster Dziesięcinny został założony wcześniej niż w XIV w., świadczyć też może fakt, iż z przybytkiem tym łączona jest zazwyczaj jedna z najstarszych, zachowanych do naszych dni ikon nowogrodzkich, przedstawiająca scenę Zaśnięcia Matki Bożej. Zabytek ten, datowany na schyłek XII w. lub na początek następnego stulecia, znajduje się obecnie w zbiorach Galerii Trietiakowskiej. Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy, wzniesiona w 1327/1328 r. na terenie żeńskiego Monasteru Dziesięcinnego, była najprawdopodobniej drewniana. Murowaną świątynię ufundował – jak odnotowuje anonimowy autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji – w 1397 r. pewien wpływowy Nowogrodzianin, Izaak Onkiforowicz. W 1413 r. w Monasterze Dziesięcinnym miała zostać wzniesiona druga murowana cerkiew, dedykowana św. Janowi Chrzcicielowi. Ufundował ją Iwan Morozow. Zdaniem niektórych badaczy, przybytek ten nie był budowlą wolnostojącą, ale kaplicą boczną, przylegającą od południa do świątyni Narodzenia Bogurodzicy. W latach 80. XVIII w., gdy zlikwidowana została jedna z najważniejszych dla Nowogrodzian żeńskich wspólnot – monaster św. Barbary (vide: przypis 163) – relikwie męczennicy przeniesiono do omawianego przybytku. Złożono je tu w specjalnie w tym celu wzniesionej, drewnianej kaplicy bocznej, przylegającej do cerkwi Narodzenia Bogurodzicy od południa. Kompleks był też kilkakrotnie przebudowywany w XIX w. Na początku tego stulecia nad bramą klasztorną powstała imponująca dzwonnica, zachowana do naszych dni w kształcie, który nadano jej w 1903 r. Monaster został zlikwidowany w 1918 r., a w jego zabudowaniach ulokowano siedzibę nowogrodzkiego oddziału Wszechrosyjskiej Komisji Nadzwyczajnej do Walki z Kontrrewolucją i Sabotażem (Czeka), a następnie – nowogrodzkiego OGPU. Cerkiew Narodzenia Bogurodzicy w Monasterze Dziesięcinnym została rozebrana w latach 50. XX w. Aktualnie jest ona w ruinie: ocalał jedynie niewielki fragment absydy. W pozostałych zabudowaniach mieści się natomiast obecnie Państwowe Muzeum Kultury Artystycznej Ziemi Nowogrodzkiej.