Przypis nr 13

Sobór katedralny Sofii – Mądrości Bożej był najważniejszą świątynią w Nowogrodzie Wielkim. Wraz z narastaniem tendencji republikańskich nabrał dodatkowego znaczenia, stając się ideologicznym centrum miasta, swoistym symbolem jego suwerenności i politycznej niezawisłości. Przybytek ten był też niewątpliwie najstarszym obiektem sakralnym na obszarze Dziedzińca. Jeśli wierzyć autorowi Latopisu Abramki, kompilacji historycznej, spisanej pod koniec XV w. na podstawie wcześniejszych przekazów nowogrodzkich, pierwszą, drewnianą (dębową) cerkiew dedykowaną Sofii nakazał wznieść już w 998 r. Joachim Korsunianin, bizantyński duchowny, w młodości sprawujący posługę w Chersonezie na Krymie, uznawany tradycyjnie za pierwszego biskupa grodu nad Wołchowem (ok. 990–ok. 1030). O wybudowaniu tej świątyni na terenie późniejszego kremla wspomina też najstarszy latopis nowogrodzki. Przekazy źródłowe korespondują ze sobą w kilku kwestiach: omawiany przybytek miał być nadzwyczaj pięknym obiektem, posiadającym wiele (dwanaście lub trzynaście) kopuł. Znajdował się też w innym miejscu niż to, w którym w połowie XI w. stanął murowany sobór sofijski. Jak czytamy w Latopisie Abramki, dębową cerkiew wzniesiono nad Wołchowem, u wylotu ulicy Biskupiej. Autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji uzupełnia, że później na jej ruinach Sadko Sytinicz ufundował przybytek św. św. Borysa i Gleba (vide: przypis 187). Drewniana świątynia Sofii – Mądrości Bożej spłonęła w 1045/1046 r. lub 1049/1050 r. Kamienno-ceglany sobór katedralny powstał w 1045/1046 r. z inicjatywy księcia Włodzimierza II Jarosławowicza. Graffiti, odkryte przez Grigorija Sztendera we wnętrzu omawianego obiektu, zawiera informację, iż budowę rozpoczęto w święto cesarza Konstantyna I Wielkiego i jego matki, Heleny, tj. 23 V. Ukończono ją w 1049/1050 r., dzięki staraniom księcia Włodzimierza II, jego ojca Jarosława Mądrego oraz Łukasza Żydiaty, sprawującego godność biskupa nowogrodzkiego od ok. 1035 r. do 1059 r. Prace nad wystrojem wnętrza uległy zapewne opóźnieniu w związku z najazdem księcia połockiego Wsiesława Briaczysławowicza – w 1066/1067 r. splądrował on świątynię Mądrości Bożej, zabierając z niej m.in. dzwony i świeczniki. Interior soboru zaczęto zatem zdobić malowidłami naściennymi dopiero w 1108–1110 r., na polecenie biskupa Jana I. Polichromię w mniej eksponowanych częściach budowli (m.in. galeriach i kaplicach bocznych) wykonano natomiast w 1144/1145 r. z inicjatywy biskupa Nifonta. Ten sam dostojnik zlecił też w 1151/1152 r. pokrycie soboru ołowianym zadaszeniem i otynkowanie jego ścian. Pierwotna dekoracja malarska wnętrza nowogrodzkiego przybytku Sofii zachowała się, niestety, tylko fragmentarycznie. W soborze istniały pierwotnie trzy kaplice boczne: Narodzenia Bogurodzicy (w absydzie południowej galerii), św. Jana Teologa (w absydzie galerii północnej) oraz Ścięcia Głowy Jana Chrzciciela (w północno-zachodniej części budowli). Pomieszczenia, okalające główny korpus świątyni, rychło zaczęły też pełnić funkcję swoistej honorowej nekropoli, w której składano szczątki najbardziej zasłużonych dla Nowogrodu Wielkiego osób: władców, duchownych i posadników. Pochowano tu m.in.: fundatora przybytku, księcia Włodzimierza II Jarosławowicza (1052 r.), biskupa Arkadiusza (1163 r.), księcia Mścisława IV Rościsławowicza (1178 r.), księcia Mścisława V Chrobrego (1180 r.), arcybiskupa Eliasza-Jana II (1186 r.), arcybiskupa Gabriela-Grzegorza (1193 r.), arcybiskupa Martyriusza (1199 r.), księcia Wasyla Mścisławowicza (1218 r.), arcybiskupa Mitrofana (1223 r.), arcybiskupa Dobrynię-Antoniego (1232 r.), posadnika Stiepana Twierdzisławowicza (1243 r.), arcybiskupa Spirydona (1249 r.), posadnika Michała Fiodorowicza (1268 r.), arcybiskupa Klemensa (1299 r.), arcybiskupa Dawida (1325 r.) oraz arcybiskupa Bazylego (1352 r.). Grobowce kilku spośród wymienionych osób zachowały się do naszych czasów. Interesujący nas tu obiekt był wielokrotnie remontowany, uległ natomiast zaskakująco niewielu przebudowom. W 1261/1262 r. arcybiskup nowogrodzki Dalmacjusz zlecił pokrycie przybytku nowym, ołowianym zadaszeniem. W dniu 9 V 1276 r. zawaliła się aż do fundamentów północna ściana świątyni i najprawdopodobniej tego samego roku została odbudowana. Kolejne remonty soboru odbyły się z inicjatywy arcybiskupa Bazylego: w 1333 r. odnowiono zadaszenie i krzyż wieńczący centralną kopułę, a trzy lata później – zamontowano drzwi z pozłacanej miedzi i otoczono budowlę nowym ogrodzeniem. W 1340 r. cerkiew uległa uszkodzeniu w trakcie pożaru, który strawił nieomal cały obszar Dziedzińca. Co więcej, ogień rozprzestrzeniał się wówczas tak szybko, że nie zdołano nawet uratować ikon, znajdujących się wewnątrz przybytku. Arcybiskup Bazyli zadbał jednak o to, by najważniejsza świątynia Nowogrodu Wielkiego szybko odzyskała swój dawny blask: już w następnym roku zlecił przeprowadzenie wszelkich koniecznych prac remontowych, a także zamówił nowe ikony i niezbędne elementy wyposażenia. W 1342 r. sprowadził też z Moskwy mistrza ludwisarskiego o imieniu Borys i nakazał mu odlać wielki dzwon dla soboru katedralnego. Przybytek Mądrości Bożej ucierpiał w drugiej połowie XIV w. w trakcie dwóch pożarów, które spustoszyły tę część Nowogrodu Wielkiego 12 V 1368 r. oraz jesienią 1394 r. Zniszczoną wówczas kopułę nakazał odrestaurować w 1396 r. władyka Jan III. Ogień naruszył również sobór katedralny i siedzibę arcybiskupów 6 VI 1407 r. Już w następnym roku świątynia dedykowana Sofii została pokryta nowym, ołowianym zadaszeniem, a jej centralna kopuła – pozłocona. W 1411 r. przy południowej części zachodniej fasady obiektu dobudowano niewielką cerkiew, dedykowaną męczennikowi Habibowi z Edessy oraz jego towarzyszom: Samonowi i Guriaszowi. W 1442 r. tuż obok niej, nieopodal południowo-wschodniego narożnika soboru, powstał jeszcze jeden przybytek, poświęcony św. Mikołajowi. W 1528 r. wykonano malowidło naścienne, umiejscowione nad głównym wejściem do katedry, po stronie zachodniej, składające się z trzech kwater: w jego górnej części widzimy przedstawienie Trójcy Starotestamentowej, poniżej, po prawej odnajdujemy wizerunek Zbawiciela, „nieuczynionego ręką ludzką”, zaś po lewej wyobrażenie patronki świątyni, upersonifikowanej Mądrości Bożej. W połowie XVI w. dodano dwie półkoliste przybudówki między główną absydą a zwieńczeniem południowej galerii, w których pomieszczono kaplicę boczną św. św. Joachima i Anny. W 1862 r. w południowo-zachodniej części soboru urządzono też specjalną kaplicę, dedykowaną kanonizowanym w XV stuleciu władcom nowogrodzkim: fundatorowi świątyni, Włodzimierzowi II Jarosławowiczowi oraz jego matce, Ingegerdzie-Annie († 1050 r.). W XIX w. wykonano też nową polichromię we wnętrzu przybytku. Obecnie jest on czynną świątynią Rosyjskiej Cerkwi Prawosławnej. Sobór katedralny zajmował niezwykle ważne miejsce w życiu politycznym Nowogrodu Wielkiego. Jak zaświadczają miejscowe przekazy, na placu przed świątynią Sofii zbierał się zazwyczaj wiec – w teorii najwyższy organ władzy kupieckiej republiki. Najwcześniejszą wzmiankę na ten temat odnajdujemy w Latopisie nowogrodzkim pierwszym młodszej redakcji w opisie wydarzeń z 1291 r.