Przypis nr 187

Cerkiew św. św. Borysa i Gleba w grodzie – obiekt, wzniesiony w południowej części kremla, włączonej w obręb obwarowań w połowie XI w., tradycyjnie nazywanej przez mieszkańców Nowogrodu Wielkiego mianem Okołotki. Autor naszego źródła zaświadcza, iż pierwszy, zapewne drewniany przybytek, poświęcony synom księcia Włodzimierza I Światosławowicza, został wybudowany na terenie Dziedzińca już w 1146/1147 r. Murowaną cerkiew miał tu natomiast ufundować w 1167–1169 r. kupiec Sadko Sytinicz. Uroczystej konsekracji świątyni dokonał 14 X 1173/1174 r. arcybiskup nowogrodzki Eliasz-Jan II. Cerkiew ta nie zachowała się do naszych czasów – spłonęła wskutek uderzenia pioruna w 1262/1263 r. Autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego starszej redakcji, opisując to zdarzenie, nie omieszkał nadmienić, iż była ona doskonałą i piękną budowlą. Opinię kronikarza zdają się potwierdzać ustalenia archeologów, którzy przeprowadzili badania na interesującym nas tu obszarze w 1940–1941 r. W toku wykopalisk odsłonięto fundamenty XII-wiecznego obiektu wraz z fragmentami posadzki, a także odnaleziono kunsztownie wykonany kamienny kapitel z ornamentem roślinnym oraz okruchy szkła okiennego. Dedykowany książętom-męczennikom przybytek był niezwykle ważnym miejscem dla średniowiecznych Nowogrodzian, zwłaszcza zaś tych, którzy zamieszkiwali koniec ludyński wraz z przynależącą do niego ulicą Pruską. Wielu badawczy przyjmuje, że u cerkwi św. św. Borysa i Gleba zbierał się lokalny wiec tej dzielnicy. Zniszczony przez ogień w 1262/1263 r. obiekt został najprawdopodobniej rychło odbudowany. W 1300/1301 r. w cerkwi św. św. Borysa i Gleba został ogłoszony arcybiskupem nowogrodzkim Teoktyst. W kilka miesięcy później omawiana świątynia zawaliła się. Kolejną budowlę sakralną w tym samym miejscu ufundowano już w 1302/1303 r., a jej uroczystej konsekracji dokonał arcybiskup Teoktyst 9 XII 1305 r. Przetrwała ona dokładnie sto lat – aż do pożaru, który spustoszył obszar Dziedzińca i końca ludyńskiego w 1405 r. Następny przybytek, dedykowany dwóm świętym Rurykowiczom, ufundował w 1441 r. arcybiskup nowogrodzki Eutymiusz II. Nową cerkiew św. św. Borysa i Gleba wzniesiono na fundamentach wcześniejszego, XII-wiecznego obiektu. Pozostałości dawnej klatki schodowej wykorzystano natomiast do budowy kaplicy bocznej, poświęconej św. Andrzejowi Stratelatesowi († ok. 302 r.). W 1682 r. przybytek św. św. Borysa i Gleba rozebrano aż do fundamentów, z wyjątkiem części, dedykowanej św. Andrzejowi Stratelatesowi, którą przekształcono w odrębną, wolnostojącą budowlę. Zachowała się ona do naszych czasów i stanowi obecnie filię Państwowego Muzeum Historycznego w Nowogrodzie Wielkim.