Przypis nr 144

Dwór arcybiskupi – siedziba arcybiskupów nowogrodzkich znajduje się nieopodal soboru katedralnego Mądrości Bożej, w północno-zachodniej części kremla. Mieszkańcy grodu nad Wołchowem od połowy XII w. zwykli określać ją mianem Dworu czy też Domu Sofii. Na temat tego obiektu odnajdujemy zaskakująco mało informacji w materiale źródłowym. Chociaż najwcześniejsze zabudowania reprezentacyjno-mieszkalne musiały powstać na terytorium Dziedzińca już na przełomie X i XI w., to pierwsza wzmianka o dworze arcybiskupim – już jako o istniejącej, skończonej budowli – pochodzi dopiero z 1136 r. Jak podaje autor naszego źródła, był on wówczas miejscem internowania, pozbawionego władzy przez Nowogrodzian, księcia Wsiewołoda I Mścisławowicza oraz jego rodziny. Funkcję tę Dom Sofii pełnił jeszcze wielokrotnie w toku późniejszej historii Nowogrodu Wielkiego. W 1191/1192 r. arcybiskup Gabriel-Grzegorz ufundował przy swojej siedzibie cerkiew Ofiarowania Pańskiego, a Dobrynia-Antoni – w 1210 r. świątynię św. Antoniego (obie nie zachowały się do czasów obecnych). W 1268/1269 r. rozpoczęto natomiast prace nad budową fortyfikacji wokół dworu władyki: zadanie to powierzono, jak notuje autor naszego źródła, doświadczonym architektom, specjalizującym się w założeniach obronnych. W tym samym okresie wzniesiono też najprawdopodobniej przybytek Narodzenia Pańskiego. Rozbudowę Domu Sofii zainicjował arcybiskup Bazyli. Dostojnik ten już w 1341 r. miał nakazać wznieść „wielki terem”, a w 1350 r. – wybudować kamienną komnatę. Gruntowna przebudowa siedziby arcybiskupiej miała miejsce za rządów władyki Eutymiusza II. W połowie XV w. nakazał on odremontować kompleks umocnień wokół Domu Sofii, a także – ustawić pierwszą na terenie nowogrodzkiego kremla wieżę zegarową. Zabudowania rezydencjonalne również zyskały z jego inicjatywy całkowicie nowy kształt: architekci, sprowadzeni z terenu Niemiec, wznieśli w 1433 r. w zupełnie nowym stylu tzw. wielką komnatę, mającą pełnić funkcję oficjalnej jadalni (rozebraną w 1805 r.). Najprawdopodobniej ten sam zespół budowniczych wykonał też ok. 1440 r. słynną, reprezentacyjną Komnatę Granowitą, trzykondygnacyjny ceglany obiekt o zgoła unikalnych założeniach. Jest on bowiem jedynym zabytkiem świeckim, powstałym na terenie Rusi w stylu gotyckim. Wpływy architektury zachodniej oznaczają się tu zwłaszcza w konstrukcji najwyższego piętra, zwieńczonego typowym dla gotyku północnoeuropejskiego sklepieniem gwiaździstym. Eutymiusz II nakazał również wznieść zespół murowanych zabudowań mieszkalnych (tzw. korpus Niketasa, tradycyjnie łączony z osobą biskupa nowogrodzkiego z lat 1096–1109) wraz ze znajdującą się na jego terenie cerkwią, dedykowaną swemu patronowi, św. Eutymiuszowi Wielkiemu († 473 r.). W 1463 r. władyka Jonasz ufundował też na obszarze rezydencji arcybiskupiej przybytek św. Sergiusza z Radoneża († 1392 r.). Dom Sofii był kilkakrotnie przebudowywany w XVII–XIX w. Obecnie jest filią Państwowego Muzeum Historycznego w Nowogrodzie Wielkim.