Przypis nr 55

Dziedziniec – nowogrodzki kreml jest niewątpliwie jedną z najstarszych części Nowogrodu Wielkiego, a także obszarem, który od niepamiętnych czasów stanowił serce metropolii nad Wołchowem, zamykając w obrębie swoich umocnień katedralny sobór Sofii – Mądrości Bożej oraz wzniesioną nieopodal niego siedzibę arcybiskupów nowogrodzkich. Wspomniany termin upowszechnił się dopiero w XIX w. Średniowieczni Nowogrodzianie zwykli określać ufortyfikowany teren, znajdujący się na niewielkim wzgórzu na zachodnim brzegu Wołchowa, po prostu mianem grodu. W XII stuleciu pojawiła się jeszcze jedna nazwa – Dziedziniec. Najstarsza wzmianka źródłowa, odnosząca się do tego obszaru, dotyczy wydarzeń z 1044/1045 r. Jak podaje autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji, książę Włodzimierz II, syn Jarosława I Mądrego, miał wówczas podjąć decyzję o założeniu grodu. Badania archeologiczne, przeprowadzone w ostatnich latach na terytorium kremla, pozwalają jednak stwierdzić, iż ruskie osadnictwo rozwinęło się tu już znacznie wcześniej, ok. 925–975 r. Najprawdopodobniej obejmowało ono środkową część późniejszego Dziedzińca, podobnie jak najstarszy gród, wzniesiony w 1044/1045 r. Obszary, usytuowane nieopodal niego (tzw. Krom/Okrom – na północnym wschodzie oraz Okołotka – na południu), włączono w obręb umocnień kilka dekad później. Najstarszy nowogrodzki kreml został zniszczony w trakcie pożarów, które nawiedzały tę część ośrodka w 1096–1098 r. i 1112–1114 r. Jego odbudowę nakazał już w 1116 r. książę Mścisław II Harald Wielki. Najprawdopodobniej to wówczas Dziedziniec zyskał rozmiar i kształt, w którym przetrwał do czasów obecnych. W linii obwarowań z początku XII w. znajdowało się pięć bram, prowadzących ku najważniejszym arteriom komunikacyjnym Sofijskiej strony miasta. W kolejnych dekadach wznoszono nad nimi lub w ich bezpośrednim sąsiedztwie niewielkie cerkwie, których patroni użyczyli im z czasem swego imienia. W 1195 r. arcybiskup nowogrodzki Martyriusz ufundował nad wrotami, wiodącymi w kierunku tzw. Wielkiego Mostu na Wołchowie, murowany przybytek, upamiętniający Złożenie Szaty i Pasa Bogurodzicy w sanktuarium w konstantynopolitańskich Blachernach. W nawiązaniu do jednego z epitetów, nadawanych Matce Bożej w chrześcijaństwie wschodnim (Przeczysta), bramę tę zaczęto nazywać mianem Prieczistienskiej. W 1233/1234 r. nad wyjściem z grodu w stronę końca nerewskiego, u wylotu ulicy Wielkiej (ob. Wielikaja), wzniesiono świątynię dedykowaną św. Teodorowi. Znajdujące się pod nią wrota średniowieczni Nowogrodzianie przezwali Fiodorowskimi. Trzy pozostałe bramy: wyjście ku ul. Legoszczy (ob. Ludogoszcza, na zachodzie), przebicie ul. Pruskiej (ob. Prusskaja, na południowym zachodzie) oraz przejście w kierunku ul. Probojnej (ob. Troickaja, na południu), otrzymały swych patronów i nazwy najprawdopodobniej dopiero na przełomie XIII i XIV w. Wybudowane na początku XII w. umocnienia musiały być trwałe. O wzniesieniu nowego grodu nad Wołchowem autor naszego źródła wspomina dopiero w opisie wydarzeń z 1262/1263 r. Ówczesne obwarowania Dziedzińca wykonano, podobnie jak wcześniejsze, z XI–XII w., z drewna. Archeolodzy przyjmują, że w pierwszych wiekach istnienia nowogrodzki kreml był otoczony fosą oraz ziemnym wałem, na którym wznosiły się drewniane fortyfikacje. System ten zasadniczo zapewniał grodowi wystarczającą ochronę. W materiale źródłowym odnajdujemy tylko jedną wzmiankę o zdobyciu Dziedzińca przez obcego najeźdźcę: w 1066/1067 r. wkroczył zbrojnie na jego teren książę połocki Wsiesław Briaczysławowicz, by splądrować świątynię Sofii – Mądrości Bożej. Kamienne fortyfikacje zaczynają na interesującym nas tu obszarze powstawać dopiero na przełomie XIII i XIV w. W 1296 r. arcybiskup nowogrodzki Klemens polecił wybudować murowaną cerkiew Zmartwychwstania Pańskiego nad zachodnią bramą, wiodącą ku ul. Legoszczy. Najprawdopodobniej wzniesiono też wówczas basztę, którą w późniejszym okresie nazwano Woskriesienską. W następnym roku Cyryl, igumen monasteru św. Jerzego, ufundował murowany przybytek Przemienienia Pańskiego nad wrotami, zwróconymi w kierunku końca ludyńskiego. Obiekt ten stał się częścią baszty, która – od staroruskiego terminu oznaczającego Zbawiciela – otrzymała miano Spaskiej. W Latopisie nowogrodzkim pierwszym starszej redakcji, w narracji na temat wydarzeń z 1302/1303 r., odnajdujemy natomiast znamienny zapis: Posadowiono kamienny gród w Nowogrodzie. Badacze skłonni są przypuszczać, że de facto wzniesiono wówczas mur w rejonie dworu arcybiskupiego. Kontynuowano także budowę murowanych baszt wraz ze świątyniami nadbramnymi. W 1305 r. Symeon Klimowicz, przez wiele lat piastujący urząd posadnika nowogrodzkiego, polecił wznieść przy bramie nad ówczesną ulicą Pruską murowaną cerkiew Opieki Matki Bożej. Znajdującą się obok niej basztę Nowogrodzianie zwykli nazywać Pokrowską. W 1311/1312 r. arcybiskup Dawid ufundował natomiast murowany przybytek, dedykowany św. księciu Włodzimierzowi I, usytuowany nad dopiero co przebitymi wrotami, prowadzącymi w kierunku końca nerewskiego. Tutejszą basztę określono mianem Włodzimierskiej. Zintensyfikowanie prac nad budową kamiennych fortyfikacji na nowogrodzkim kremlu przypada na okres nasilającego się zagrożenia ze strony władców moskiewskich. W 1331 r., w sytuacji narastającego konfliktu między kupiecką republiką a wielkim księciem Iwanem Kalitą, władającym w Nowogrodzie Wielkim w latach 1328–1337, władyka Bazyli nakazał wznieść mur na odcinku od umocnień dworu arcybiskupiego i cerkwi św. Włodzimierza do przybytku upamiętniającego Złożenie Szaty i Pasa Bogurodzicy, a następnie – rozszerzyć go aż do nowo wzniesionej baszty, znajdującej się nieopodal świątyni św. św. Borysa i Gleba. Budowę tej części fortyfikacji ukończono w 1334 r. W drugiej połowie XIV w. była ona jeszcze kilkakrotnie ulepszana: w 1361 r. mury podwyższono, a w 1373 r. pogłębiono fosę. W 1375 r. posadnik nowogrodzki Jerzy Iwanowicz ufundował murowaną cerkiew św. Jana Chryzostoma (Złotoustego) w rejonie Okołotki, nieopodal której miała wkrótce powstać baszta Złotoustowska. Budowę kamiennych umocnień wokół Dziedzińca kontynuował arcybiskup nowogrodzki Jan III. Jak informuje autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji, w lipcu 1400 r., w święto męczennicy perskiej Golinduchy, zainaugurował on prace nad murem w rejonie cerkwi św. św. Borysa i Gleba. W ciągu trzech kolejnych dekad doprowadzono nową linię fortyfikacyjną do baszty Woskriesienskiej, tj. do miejsca, w którym zaczynały się obwarowania dworu arcybiskupiego. Nowogrodzki kreml został tym samym otoczony kamiennym murem ze wszystkich stron. W 1450 r. władyka Eutymiusz II zlecił renowację umocnień wokół siedziby arcybiskupiej. Powstały wówczas dwie spośród dwunastu zachowanych do naszych czasów baszt grodzkich: Fiodorowska (wzniesiona w miejscu dawnej nadbramnej cerkwi św. Teodora) oraz całkowicie nowa Metropolitalna. Na odcinku muru między nimi znajdowała się też do 1671 r. wieża zegarowa. Gruntowna przebudowa Dziedzińca dokonała się już po utracie niezależności politycznej przez republikę nowogrodzką i przejściu ośrodka nad Wołchowem pod panowanie władców moskiewskich. Jak informuje autor Latopisu Sofijskiego pierwszego młodszej redakcji, latem 1484 r. na rozkaz księcia Iwana III Srogiego rozpoczęto budowę nowego kamiennego grodu, z wykorzystaniem fragmentów wcześniejszych obwarowań. Inicjatywę tę de facto współfinansował i nadzorował arcybiskup nowogrodzki Gennadiusz. Prace ukończono – jak podaje Latopis nowogrodzki trzeci – w 1490 r. Cały teren nowogrodzkiego Dziedzińca został u schyłku XV w. otoczony jednolitą linią fortyfikacyjną, obejmującą kamienno-ceglane mury oraz dwanaście baszt, z których pięć pełniło jednocześnie funkcję bram, wiodących do wnętrza twierdzy. Przebudowano wówczas baszty i powiązane z nimi cerkwie nadbramne z XII–XIV w. (Włodzimierską, Prieczistienską, Boryso-Glebską, Spaską, Pokrowską, Złotoustowską i Woskriesienską). Być może, dokonano także pewnych zmian w konstrukcji dwóch okrągłych baszt, wzniesionych na terenie dworu arcybiskupiego w połowie XV stulecia: Fiodorowskiej i Metropolitalnej. Wybudowano też kilka nowych, m.in. Dworską i Książęcą. W tym miejscu warto zaznaczyć, iż nazwy trzech ostatnich budowli nie pojawiają się w materiale historycznym – upowszechniły się dopiero na przełomie XIX i XX w. W późniejszych wiekach kompleks fortyfikacji nowogrodzkiego kremla poddawany był zmianom. W pierwszej połowie XVI w., podczas prac konserwatorskich przy nadbrzeżnym murze, znacznej przebudowie uległa dzwonnica. W latach 1582–1589 zmodyfikowano kształt baszty Pokrowskiej wraz z przylegającą do niej cerkwią Opieki Matki Bożej, likwidując jedną z bram, prowadzących na teren Dziedzińca. Wspomniana świątynia poddawana była również wielu innym modernizacjom, aż zyskała swój obecny kształt w drugiej połowie XVII w. W 1673 r. metropolita nowogrodzki Joachim ufundował zachowaną do naszych czasów wieżę zegarową, usytuowaną nieopodal dworu arcybiskupiego (wcześniejsza, XV-wieczna zawaliła się dwa lata wcześniej). W XVII stuleciu powstała także na południowo-zachodnim odcinku muru najmłodsza i najwyższa z kremlowskich baszt, tzw. Kokuj. Niestety, spośród siedmiu średniowiecznych cerkwi nadbramnych nowogrodzkiego Dziedzińca do czasów obecnych zachowała się tylko jedna, tj. świątynia Opieki Matki Bożej. Jak wspominaliśmy wyżej, była ona jednak przebudowywana w XVI–XVII w. Aktualnie w kompleksie nowogrodzkiego kremla znajduje się dziewięć baszt. W 1745 r. usytuowane naprzeciwko siebie baszty Prieczistienska i Woskriesienska zostały rozebrane, a na ich miejscu w 1820 r. wzniesiono dwie otwarte bramy (łuki), tworząc trakt komunikacyjny od placu Zwycięstwa (Sofijskiego), znajdującego się za zachodnim murem Dziedzińca, aż do brzegu Wołchowa i mostu-deptaka. W 1818 r. zawaliła się też baszta Boryso-Glebska.