Przypis nr 59

Rurykowe Grodziszcze – położone ok. 3 km na południe od Nowogrodu Wielkiego, na prawym brzegu Wołchowa, w pobliżu jeziora Ilmen. W średniowieczu stanowiło wyspę, wytyczoną przez główny bieg rzeki i jej odnogi (Wołchowiec i Żyłotug), co czyniło z niego miejsce trudne do zdobycia. Elementem dominującym na obszarze Grodziszcza (ok. 10 ha) było wzgórze, z którego można było kontrolować statki i łodzie, wpływające z rzeki Wołchow na jezioro Ilmen. Osadnictwo na terenie Grodziszcza rozwinęło się jeszcze przed hipotetycznym nadejściem Ruryka (połowa IX w.). Jest ono związane ze Słowianami Ilmeńskimi oraz ze skandynawskimi przybyszami, którzy obwarować je mieli drewnianymi umocnieniami. Grodziszcze w IX w. i na początku X w. było pierwszym przedmiejskim ośrodkiem w okolicach Nowogrodu Wielkiego. Powstanie tego miasta nie oznaczało jednak definitywnego kresu osadnictwa na Grodziszczu. Było ono najprawdopodobniej miejscem, w którym rezydowali kolejni potomkowie Ruryka, sprawujący władzę nad ziemią nowogrodzką. W toku badań archeologicznych nie zostały, co prawda, odkryte pozostałości ówczesnej siedziby książęcej (wybudowanej zapewne z drewna), jednak pozyskany materiał, zawierający sporo importów skandynawskich o dość elitarnym charakterze, pozwala przyjąć, iż miejsce to było w tamtym czasie nadal zasiedlone przez Rusów. Jarosław I Mądry podjął decyzję o opuszczeniu Grodziszcza i zorganizowaniu nowej siedziby książęcej tuż obok kwartału handlowego (Targu – vide: przypis 114) w Nowogrodzie Wielkim. Z czasem obszar ten, dla upamiętnienia jego osoby, zaczął być określany mianem Dworu Jarosławowego (vide: przypis 541). U schyłku XI w. Grodziszcze Rurykowe odzyskało swój dawny status. Przeniesienie rezydencji książęcej z powrotem poza wały Nowogrodu Wielkiego wiąże się zazwyczaj w historiografii ze stopniowym ograniczaniem władzy monarchicznej w tym ośrodku, a także – z będącym częścią tego procesu dążeniem lokalnych elit do zatrzymania kolejnych książąt Rurykowiczów, często zażarcie walczących o tron nowogrodzki i konkurujących ze sobą o niego, a przede wszystkim – ich wojsk, poza ścisłym terytorium grodu. Najwcześniejsza wzmianka na temat Grodziszcza, która pojawia się na kartach naszego źródła, odnosi się do wydarzeń z roku 1103/1104 i dotyczy inicjatywy fundacyjnej, podjętej przez księcia Mścisława II Haralda. Dążąc do uświetnienia swej rezydencji (której pozostałości również nie dotrwały do czasów obecnych), podjął on decyzję o wzniesieniu na obszarze Grodziszcza pierwszej budowli murowanej – cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy. Z przybytkiem tym można też powiązać jeden z najstarszych i najpiękniejszych iluminowanych rękopisów staro-cerkiewno-słowiańskich: słynny „ewangeliarz Mścisława”, sporządzony na zamówienie księcia Mścisława II Haralda w latach 1103–1117. Dalsze dzieje Grodziszcza Rurykowego splatają się ściśle z historią Nowogrodu Wielkiego. Wraz ze stopniowym ograniczaniem niezależności kupieckiej republiki przez Moskwę w XIV w., funkcja księcia nowogrodzkiego coraz częściej powierzana była tamtejszym władcom. Jeden z nich, Symeon zwany Dumnym, rezydujący tu w latach 1340–1353, nakazał rozebranie XII-wiecznej cerkwi Zwiastowania Bogurodzicy i wzniesienie na jej miejscu nowego przybytku o tym samym wezwaniu. Prace budowlane zainaugurował, jak informuje nas autor Latopisu nowogrodzkiego pierwszego młodszej redakcji, arcybiskup Bazyli, 27 V 1342 r. Zakończono je natomiast 8 VIII 1343 r. Szesnaście dni później odbyła się uroczystość konsekracji świątyni. Na obszarze Grodziszcza istniały także inne obiekty sakralne, m.in. murowana cerkiew, dedykowana Archaniołowi Michałowi, przybytki św. Mikołaja z Miry (wzniesiony w 1165/1166 r.) i św. św. Kosmy i Damiana, a także przyklasztorna świątynia, poświęcona męczennikowi Jerzemu. Niestety, zabytki te uległy zniszczeniu w toku stuleci i ich lokalizacja jest obecnie nieznana. Cerkiew Zwiastowania Bogurodzicy była wielokrotnie przebudowywana w XVI–XVIII w., a w 1941 r. została nieomal całkowicie zniszczona przez niemiecką artylerię. W toku prac restauratorskich nadano jej formę ruiny zabezpieczonej.